همای رحمت

همای رحمت غزلی در مدح امام علی(ع) از سید محمدحسین شهریار (درگذشته: ۱۳۶۷ش) که با مصرع «علی ای همای رحمت» آغاز می‌شود. این غزل را مظهر اخلاص و ارادت شهریار به امام علی(ع) دانسته‌اند. همای رحمت مورد توجه علما، شاعران و روضه‌خوانان بوده است و عالمانی همچون سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، سید رضا بهاءالدینی و سید علی خامنه‌ای آن را ستوده‌اند. مرعشی نجفی با اتکا به مضمون غزل مذکور، بر آن بوده است که این غزل به شهریار الهام شده است.

برخی پژوهشگران ادبی معاصر، در انتساب این شعر به شهریار تردید کرده و آن را به شاعرانی همچون مفتون همدانی، صهبا یا ذاکر تبریزی نسبت داده‌اند. در مقابل، در پاسخ به این تردیدها، پژوهشگرانی برآنند که صرف شباهت ابیاتی از دو شعر با یکدیگر، دلیلی بر سرقت ادبی نیست و افزون بر این، سبک شعرها و شاعران نیز متفاوت است.

شاعر

سید محمدحسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار (۱۲۸۵ یا ۱۲۸۳-۱۳۶۷ش) فرزند حاج میرآقا خشگنابی در تبریز به دنیا آمد. وی از دوران کودکی با قرآن و شعر و گلستان سعدی و دیوان حافظ آشنا شد و پس از گذراندن تحصیلات متوسطه، در مدرسه عالی طب تهران پذیرفته شد؛ ولی آن را نیمه‌تمام رها کرد و برای کار به نیشابور و مشهد رفت. شهریار در ۱۳۳۲ش به تبریز بازگشت و از ۱۳۴۶ش در دانشکده ادبیات تبریز به تدریس مشغول شد. وی در سال ۱۳۶۷ش در تهران درگذشت و جنازه‌اش به تبریز منتقل شد و در مقبرة الشعرا دفن شد.

سید علی خامنه‌ای،‌ از مراجع تقلید شیعه و رهبر جمهوری اسلامی ایران، شهریار را از بزرگ‌ترین شاعران معاصر و بلکه تمام دوران تاریخ ایران دانسته است.

گفته شده شهریار حدود هفت‌صد بیت شعر درباره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) سروده است که بیش از دویست بیت آن در مدح امام علی(ع) است.

معرفی و جایگاه

غزل «علی ای همای رحمت» معروف به همای رحمت، از سروده‌های مشهور سید محمدحسین شهریار در مدح امام علی(ع) است. این غزل موجب شهرت بیشتر شهریار شد.

غزل همای رحمت را نشانه اعتقاد و اخلاص شهریار به امام علی(ع) دانسته‌اند که با بهره‌گیری از ترکیبات خوش‌آهنگ و معانی عمیق عارفانه، سروده شده است. شعر همای رحمت، موردتوجه علما و شاعران شیعه بوده است و چندین شعر با وام گرفتن مصرع یا ابیاتی از آن با همان وزن و قافیه (تضمین) سروده شده است.

از سید رضا بهاءالدینی، فقیه و عارف شیعه معاصر نقل شده: «بنده اشعار زیادی درباره اهل بیت(ع) به‌خصوص حضرت علی(ع) شنیده‌ام، اما هیچ شعری همچون «علی ای همای رحمت»ِ شهریار تبریزی جذابیت نداشته است.»

سید علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، غزل همای رحمت را در میان اشعار مدح امام علی(ع)، شعری با فضای متفاوت و جدید دانسته که از لحاظ الفاظ، شیرین و شیوا، و از لحاظ محتوا، جدید است. به باور وی، چنین شعری که در فاصله نه‌چندان طولانی آن‌چنان رواج پیدا می‌کند که در مجالس مذهبی توسط روضه‌خوانان و مداحان و گوینده‌های مذهبی خوانده می‌شود، شعری ممتاز است.

خواب: حضور شهریار در مجلس امام علی(ع)

بنابر آنچه محمدحسن ربانی بیرجندی و کلثوم تنها در آثار خود ذکر کرده‌اند، سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی از مراجع تقلید شیعه، گفته است که شبی در خواب، امام علی(ع) را در مسجد کوفه دیده است که شاعران اهل بیت را فراخوانده و پس از آمدن عده‌ای از شاعران، امام(ع) پرسیده است: «شهریار ما کجاست؟» شهریار در این هنگام وارد می‌شود و علی بن ابیطالب به او می‌گوید که «شعرت را بخوان» و شهریار شعر همای رحمت را می‌خواند. بر این اساس، مرعشی نجفی پس از این خواب، شهریار را به قم دعوت کرده و زمان سرودن شعر را از او پرسیده است، شهریار با اظهار تعجب گفته است که من این شعر را تازه سروده‌ام و کسی از آن خبر ندارد و هنگامی که شهریار زمان سرودن شعر را می‌گوید، معلوم می‌شود که شعر همای رحمت مقارن با همان خواب سروده شده است. سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی پس از این ماجرا چندین بار گفته است که در سرودن این غزل، به شهریار الهام شده که توانسته چنین غزلی با این مضامین عالی بسراید.

به‌گفته اصغر فردی،‌ از شاگردان شهریار، این داستان به صورت ناقص نقل شده و ماجرای اصلی نخستین بار در کتاب «شهریار و انقلاب ملت» بدون اضافه و کاستی نقل شده است؛ به‌گفته وی این خواب مربوط به شعر «علی آن شیر خدا شاه عرب/الفتی داشته با این دل شب» و زمان سرودن آن در شب بیستم ماه رمضان است و ارتباطی با شعر همای رحمت ندارد.

متن و تفسیر برخی ابیات

در تحلیل و تفسیر ابیاتی از غزل همای رحمت گفته شده، شهریار در این غزل عمق ارادت خود نسبت به امام علی(ع) را به تصویر کشیده است. او در بیت اول،‌ خوشبختی همه هستی را مرهون امام علی(ع) دانسته و او را از نشانه‌های الهی بر روی زمین می‌شمارد. وی در بیت دوم، معتقد است که بدون شناخت علی(ع)، نمی‌توان خدا را شناخت. گفته شده بیت پنجم (برو این گدای مسکین...) به آیه ولایت‌ (آیه ۵۵ سوره مائده) و خاتم‌بخشی امام علی(ع) در حال رکوع اشاره دارد که نشان از شایستگی علی(ع) برای خلافت پس از پیامبر(ص) است. در بیت هشتم (چو به دوست عهد بندد ز میان پاکبازان) علی(ع) مظهر وفاداری معرفی شده و وفای عهد، جوانمردی و پایداری بر عهد و پیمان او یادآوری شده است. بیت نهم در عین اشاره به عظمت امام علی(ع) و عبارت «لا فَتی اِلاّ عَلی و لا سَیفَ اِلاّ ذُوالفَقار»، غلو درباره علی(ع) را انکار کرده و او را مظهر حق شمرده است.

تردید در سراینده همای رحمت

برخی از پژوهشگران ادبیات معاصر از جمله جواد محقق و عباس خوش عمل در انتساب غزل همای رحمت به شهریار تردید کرده‌ و معتقدند این شعر پیش از شهریار، در دیوان شاعران دیگری آمده است. خوش عمل شعر همای رحمت را متعلق به میرزا آقا مصطفی افتخارالعلماء متخلص به صهبا،‌ از شاعران دوره ناصرالدین شاه دانسته است. از نظر مفتون امینی، ‌شاعر و از دوستان شهریار، نیز شعری با وزن و مضمون غزل همای رحمت در دیوان شاعری به نام ذاکر تبریزی یا جویای تبریزی وجود دارد؛ اما این به معنای سرقت ادبی نیست؛ بلکه به این معناست که این شعر به صورت کامل از شهریار نیست. در مقابل، محمدعلی مجاهدی، شاعر و پژوهشگر ادبی، نیز گفته است که نمی‌توان گفت شهریار یا شاعران دیگری که ابیاتی از شعرشان مشابه شعر دیگران است، سارق ادبی هستند! وی خواب سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی را رؤیای صادقه خوانده و آن را تأییدی بر سرقت ادبی نبودن شعر همای رحمت دانسته است. به گفته مجاهدی، از آنجا که سبک جویای تبریزی سبک هندی و سبک شهریار، سبک عراقی است، شعر همای رحمت از جویای تبریزی نیست. محمد طاهری خسروشاهی، پژوهشگر ادبی، نیز شعر همای رحمت را اقتباس ادبی (نه سرقت ادبی) از شعر مفتون همدانی (۱۲۶۸-۱۳۳۰ش)، از شاعران معاصر شهریار، دانسته و در پاسخ به جواد محقق بر آن است که شعر شهریار تفاوت‌هایی به لحاظ سبک و ذوق هنری با شعر مفتون همدانی دارد و مقایسه شعر مفتون همدانی با غزل شهریار را مقایسه نادرستی خوانده است.

پانویس

منابع